Ispaniya va Portugaliyaga xizmat ko‘rsatuvchi Iberiya elektr tarmog‘ida aprel oyida yuz bergan keng ko‘lamli uzilish Ispaniya hukumati tomonidan o‘tkazilgan tekshiruvga ko‘ra, bir qator kichik, ammo o‘zaro bog‘liq muammolar natijasi bo‘lgan. Hisobotda aytilishicha, dastlabki kichik beqarorlikni bartaraf etishga qaratilgan bir nechta choralar vaziyatni yanada yomonlashtirib, oxir-oqibat o‘z-o‘zini kuchaytiruvchi kaskad effektiga olib kelgan. Bunda yuqori kuchlanish elektr stansiyalarining tarmoqdan uzilishiga sabab bo‘lgan, bu esa kuchlanishni yanada oshirgan. Eng muhimi, hisobotda Ispaniya tarmog‘i operatorining vaziyatni barqarorlashtirish uchun zaxirada g‘ayritabiiy darajada kam elektr stansiyalari bo‘lgani va mavjudlarining ba’zilari ham noto‘g‘ri javob bergani ta’kidlangan.

To‘liq hisobot keyinroq e’lon qilinishi kutilayotgan bo‘lsa-da, hukumat undan oldin qisqacha xulosasini e’lon qildi. Ushbu hujjatda elektr uzilishiga sabab bo‘lgan hodisalar xronologiyasi, shuningdek, tarmoqni boshqarish tizimi nima uchun nazoratni ushlab qolishda muvaffaqiyatsizlikka uchragani tahlili keltirilgan. Shuningdek, parallel tekshiruvda kiberhujum izlari bor-yo‘qligi tekshirilgan va hech qanday dalil topilmagani qayd etilgan, bu esa kiberxavfsizlik tahdidlari emas, balki tizim ichki muammolari asosiy sabab bo‘lganini ko‘rsatadi.

Kuchlanish tebranishlari va kaskad effekti

Hujjatda ta’kidlanishicha, elektr uzilishidan bir necha kun oldin ham Iberiya tarmog‘ida talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasida kelib chiqqan kuchlanish tebranishlari kuzatilgan, ammo ular hech qanday jiddiy insidentsiz boshqarib kelingan. Bu holat 28-aprel kuni peshinga qadar davom etgan. Aynan shu vaqtda g‘ayrioddiy chastota tebranishi yuz bergan. Bu tebranish tarmoqdagi bitta obyektdan kelib chiqqanligi aniqlangan, ammo hisobotda uning turi yoki aniq nomi ko‘rsatilmagan, faqatgina "instalación" (inshoot) deb nomlangan. Bu obyektning tabiati va uning aynan qanday ta’sir ko‘rsatgani hali ham batafsil ma’lumot berilmagan.

Tarmoq operatorlari tebranishlarni bostirish uchun choralar ko‘rgan, ammo bu choralar tarmoqdagi kuchlanishni oshirgan. Taxminan 15 daqiqadan so‘ng, ushbu tebranishning susaygan shakli yana yuz bergan, keyin esa boshqa chastotadagi tebranishlar kuzatilgan. Bu ikkinchi turdagi tebranishlar Yevropa tarmoqlarida tez-tez uchraydigan xususiyatlarga ega bo‘lgan. Bu holat tarmoq operatorlarini yana tuzatuvchi choralarni qo‘llashga undagan, bu esa o‘z navbatida, tarmoqdagi kuchlanishni yana oshirgan. Bu ketma-ketlik vaziyatni murakkablashtirib, tizimni stress holatiga olib kelgan.

Iberiya tarmog‘i bunday turdagi tebranishlarni boshqara oladigan imkoniyatlarga ega edi. Biroq, tarmoq operatori 28-aprel kuni kuchlanishni tartibga solish uchun atigi 10 ta elektr stansiyasini jalb qilgan. Hisobotda qayd etilishicha, bu 2025-yilda shu kungacha qayd etilgan eng past ko‘rsatkich bo‘lgan. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, ushbu stansiyalarning bir qismi tarmoq operatorlarining ko‘rsatmalariga to‘g‘ri javob bera olmagan, hatto ba’zilari kuchlanishning yanada oshishiga hissa qo‘shgan tarzda harakat qilgan. Bu esa zaxira quvvatlarining yetishmasligi va mavjud bo‘lganlarining samarasiz ishlashini yaqqol ko‘rsatib berdi.

Kuchlanish ko‘tarilishi bilan, u uskunani himoya qilish uchun tarmoq qurilmalari uzilishi kerak bo‘lgan chegaraga yaqinlashgan. Ammo hisobotda aniqlanishicha, ba’zi qurilmalar bu chegaraga yetmasdan turib uzilgan. Ba’zi uzilishlar elektr energiyasiga bo‘lgan talabni, elektr stansiyalarini va mintaqaviy taqsimotni murakkab tarzda aralashtirib yuborgan, natijada kuchlanishning o‘zgarishi va Ispaniyaning shimoliy va janubiy qismlari o‘rtasida nomutanosiblik yuzaga kelgan. Bu esa vaziyatni yanada jiddiy tus olishiga olib keldi.

Shu nuqtada, vaziyat nazoratdan chiqib ketgan, tarmoq chastotasi keskin tushib ketgan. Bu esa uning Fransiya bilan bo‘lgan bog‘lanishidan ajralishiga olib kelgan va natijada u ham uzilib qolgan. Elektr uzilishi bu bosqichda allaqachon aralashuv mumkin bo‘lgan nuqtani bosib o‘tgan edi, ya’ni tizimni qayta tiklash uchun butunlay o‘chirishdan boshqa chora qolmagan.

Bundan keyin nima qilish kerak?

Bu kaskadli nosozliklarni tarmoq operatorlarining malakasizligi belgisi deb hisoblash vasvasasi tug‘ilishi mumkin. Ammo aynan shu operatorlar bir necha soat ichida tarmoqni "qora noldan" normal holatga qaytarish jarayonini muvaffaqiyatli boshqargan. Tarmoqni barqarorlashtirishga ajratilgan stansiyalarning kam soni haqida savollar paydo bo‘lishi tabiiy (va, shubhasiz, paydo bo‘ladi ham), ammo bu oddiy siyosiy yechim bilan hal qilinishi mumkin. Xuddi shunday, butun voqealar zanjirini keltirib chiqargan muammoli obyektdagi har qanday muammo ham maqsadli tuzatishlar bilan bartaraf etilishi mumkin.

Asosiy muammo shundaki, tarmoqdagi ko‘plab uskunalar o‘zining operatsion xususiyatlariga nega amal qilmagan? Ya’ni, ular yo muddatidan oldin uzilgan, yoki barqarorlashtirish chaqiriqlariga to‘g‘ri javob bera olmagan. Bu holat kelajakda shunga o‘xshash hodisalarning oldini olish uchun jiddiy texnik tahlil va modernizatsiya ishlarini talab qiladi.

Eng e’tiborlisi, ushbu voqealar zanjirida qayta tiklanuvchi energiya manbalari haqida hech qanday gap yo‘q. Ispaniyada qayta tiklanuvchi energiya ulushi juda yuqori bo‘lib, ayniqsa bahor va kuz oylarida, isitish va sovutishga bo‘lgan talab eng past bo‘lgan paytda, u talabning katta qismini qoplaydi. Qayta tiklanuvchi energiyaning raqiblari Iberiya elektr uzilishini shamol va quyosh energiyasining ishonchsizligiga dalil sifatida tezda ko‘rsatishga harakat qilishdi (hatto The New York Times ham bu ayblovlarni takrorlashga tayyor edi). Biroq, o‘tkazilgan tekshiruv barcha bu ayblovlarning mutlaqo asossiz ekanligini ko‘rsatdi. Bu fakt, qayta tiklanuvchi energiyaning tarmoq barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi haqidagi ilmiy nuqtai nazarni yana bir bor tasdiqlaydi.