Xitoyning Harbin shahrida topilgan, yoshi 146 000 yilga teng boʻlgan bosh suyagi oxirgi tadqiqotlarga koʻra denisovan odamiga tegishli ekanligi aniqlandi. Bu topilma ilmiy hamjamiyatda katta shov-shuvga sabab boʻldi, chunki ilgari ushbu bosh suyagi Homo longi – "Ajdaho odami" deb nomlangan yangi inson turi deb hisoblanar edi.

Qadimiy suyak ichida saqlanib qolgan oqsillarning yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, ushbu bosh suyagidagi baʼzi oqsillar denisovan odamining DNKida kodlangan aniq oqsillarga mos keladi. Demak, “Ajdaho odami” aslida denisovan boʻlgan va ajoyib tarzda saqlanib qolgan bosh suyagi tufayli biz nihoyat sirli denisovanlarning aslida qanday koʻrinishga ega boʻlganini bilib oldik.

Harbin (chapda) va Dali (oʻngda) bosh suyaklari.

“Ajdaho odamini” fosh etish

Xitoy Fanlar akademiyasidan paleoantropolog Qiang Ji va uning hamkasblari Harbin bosh suyagining bir nechta suyak namunalari va yagona tishidan qadimiy DNK ketma-ketligini aniqlashga harakat qilishdi, ammo bu urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Biroq, oqsillar DNKga qaraganda mustahkamroq molekulalar hisoblanadi. Tadqiqotchilar bosh suyagining chakka suyagi (yonoq suyagi orqasidagi boshning yon qismida joylashgan suyaklar) namunalaridan izlanishlarni davom ettirishdi va ijobiy natijaga erishdilar.

Ular jami 95 ta oqsil fragmentini topdilar. Ushbu oqsillardan toʻrttasi denisovan nasliga xos boʻlgan oʻzgarishlarga ega edi va Harbin bosh suyagi ulardan uchtasida denisovanlarga mos keldi. Bu Harbin bosh suyagining denisovan odamiga tegishli ekanligini ishonch bilan aytish uchun yetarli dalil boʻldi. Demak, soʻnggi bir necha yildan beri biz deyarli gʻayrioddiy tarzda saqlanib qolgan denisovan bosh suyagining tasvirlariga ega edik – bu ayniqsa, uning murakkak tarixini hisobga olsak, juda muhim yangilikdir.

Garchi hozirda dunyo bu haqda bilsa-da, 2021-yilgacha uning koʻrinishini faqat bitta odam bilardi, chunki u 1930-yillarda kashf etilganidan beri yashirin tutilgan. Bosh suyagi Xitoyning shimoli-sharqidagi Harbin shahrida, yaponlar hududni ishgʻol qilgan davrda topilgan. Uni ishgʻolchi hukumat tomonidan musodara qilinishini istamagan topuvchi, bosh suyagini darhol yashirgan va uni hayotining aksariyat qismida yashirin saqlagan.

Nihoyat, u 2018-yilda uni olimlarga topshirdi va ular 2021-yilda oʻz tahlillarini eʼlon qilishdi. Bu tahlillar Harbin bosh suyagini, Xitoyning boshqa qazilma qoldiqlari bilan birga, bizning Homo turimiz ichidagi alohida bir qatorga joylashtirib, ularni turimizning eng yaqin qazilma qarindoshlari deb atadi. Ular bu taxminiy yangi turning nomini Homo longi, yaʼni "Ajdaho odami" deb atashdi.

Homo longi ni yangi tur sifatida tasniflash qarori asosan bosh suyagining noyob xususiyatlari kombinatsiyasiga bogʻliq edi (biz buni quyida muhokama qilamiz). Ammo bu bahsli qaror boʻldi, qisman paleoantropologlar neandertallarni alohida tur deb atashimiz kerakmi yoki yoʻqmi degan masalada ham toʻliq kelishib olmaganliklari sababli. Agar neandertallar va bizning turimiz oʻrtasidagi chegara shunchalik noaniq boʻlsa, sohadagi koʻpchilik Homo longi ni alohida tur deb hisoblash mumkinmi, degan savolni qoʻydi, chunki u neandertallardan ham bizga yaqinroqdir.

Shu bilan birga, 2021-yilgi maqola bosh suyagining aslida yangi alohida tur emas, balki denisovanga tegishli boʻlishi mumkinligi haqida ham munozaralarga joy qoldirdi. Uning mualliflari Homo longi deb atagan qazilmalardan birining oqsil ketma-ketliklari asosida allaqachon denisovan sifatida aniqlanganligini tan olishadi. Ular, shuningdek, Harbin bosh suyagining juda katta jagʻ tishlariga ega ekanligini taʼkidlaydilar, bu denisovanlarga xos xususiyat boʻlib tuyuladi.

Maqola mualliflari oʻzlarining Homo longi turini gominin avlodining alohida shoxchasi boʻlishi kerak, deb taʼkidladilar, bu bizga denisovanlar yoki neandertallarga qaraganda yaqinroqdir. Ammo agar Harbin bosh suyagi denisovan qazilmalariga juda oʻxshash boʻlsa va bizning turimizning qazilmalariga juda kam oʻxshasa, taxmin qilingan munosabat juda shubhali koʻrina boshlaydi. Oxir-oqibat, 2021-yilgi maqola mualliflari "yangi genetik material ushbu populyatsiyalarning bir-biri bilan va denisovanlar bilan munosabatlarini sinovdan oʻtkazadi" deb aytish orqali bu masaladan qochishdi. Aynan shunday boʻldi.

"Arvoh nasl" hayotga qaytmoqda

Denisovanlar bizning oila daraxtimizdagi arvohdir. Olimlar uchun "arvoh nasl" deganda, asosan genetik dalillardan, qazilma qoldiqlardan emas, balki maʼlum boʻlgan nasl tushuniladi; arvoh kabi, biz uning mavjudligini his qila olamiz, ammo teginish mumkin boʻlgan jismoniy shakli yoʻq. Biroq, juda yaxshi saqlanib qolgan Harbin bosh suyagi denisovan sifatida aniqlanganidan keyin, biz nihoyat "arvoh" amakivachchalarimizga yuzma-yuz qaray olamiz.

Paleogenetiklar denisovan DNKini suyak va tishlarning mayda boʻlaklaridan, hatto gʻor tubidagi tuproqdan ham topdilar. Genom tadqiqotchilari baʼzi zamonaviy insonlarning genomlarida denisovan DNKsining boʻlaklarini topishdi, bu esa ikki turimizning bir paytlar qanchalik yaqin boʻlganini koʻrsatadi. Ammo paleoantropologlar topgan bir necha denisovan qazilmalari asosan kichik fragmentlar – u yerda barmoq suyagi, bu yerda tish, boshqa joyda jagʻ suyagi – denisovanlarning qanday yashaganligi yoki qanday koʻrinishga ega boʻlganligi haqida koʻp maʼlumot bermaydi.

Biz ularning mavjudligini va ular Homo sapiens yoki neandertallardan biroz farq qilganligini bilamiz. Hatto qachon va qayerda yashaganliklari hamda ularning genetikasi haqida hayratlanarli darajada koʻp maʼlumotga egamiz, shuningdek, ular bizning turimiz va neandertallar bilan qanday munosabatda boʻlganligi haqida juda kuchli ishoralar bor. Ammo ularning qanday koʻrinishga ega ekanligini bilmas edik va ularning qazilma qoldiqlarini DNK yoki oqsil ketma-ketliklariga murojaat qilmasdan aniqlay olmasdik.

Hozirgacha.

Neandertallar va denisovanlar ham Denisova gʻoridan koʻrinishdan zavqlanishgan boʻlishi mumkin.

Denisovan qiyofasi

Xoʻsh, denisovan qanday koʻrinishga ega edi? Harbin 1 keng, yassi yuzga, kichik yonoq suyaklariga, katta koʻz kosalariga va qalin peshonaga ega boʻlgan. Uning yuqori jagʻi biroz oldinga turtib chiqqan va u katta, baquvvat jagʻ tishlariga ega boʻlgan. Kalla suyagining oʻzi biznikiga qaraganda uzunroq va kamroq gumbazsimon boʻlgan, ammo u katta miya uchun yetarli joyga ega (taxminan 1420 millimetr).

Ushbu xususiyatlarning baʼzilari, masalan, katta jagʻ tishlari va uzun, past kalla suyagi Homo erectus yoki Homo heidelbergensis kabi qadimiy gominin turlariga oʻxshaydi. Boshqalari esa, masalan, kalla suyagi ostida joylashgan nisbatan yassi yuz biznikiga koʻproq oʻxshaydi. Yaʼni, Harbinning xususiyatlari paleoantropologlar "mozaik" deb ataydigan xususiyatlardir, baʼzi belgilari eski nasllardan kelganga oʻxshaydi, baʼzilari esa zamonaviyroq koʻrinadi. Mozaikalar gominin oila daraxtida keng tarqalgan.

Ammo denisovanlar haqida ochgan barcha tafsilotlarga qaramay, Harbin hali ham bitta individdan olingan bitta bosh suyagidir. Inson yuzlarining barcha xilma-xilligini faqat bitta bosh suyagidan tiklashga harakat qilganingizni tasavvur qiling. Biz sayyoramizning Sibirdan Tayvanga qadar boʻlgan katta qismini va baland togʻ platolaridan subtropik oʻrmonlargacha boʻlgan keng muhitlarni egallagan denisovanlar ham ancha xilma-xil tur boʻlgan deb taxmin qilishimiz kerak.

Shuningdek, Harbin bosh suyagi aynan shunday – bosh suyagi ekanligini yodda tutish kerak. Bu uning avvalgi egasining boʻyi qanday boʻlganligi, uning tuzilishi qanday boʻlganligi yoki hayoti davomida qanday harakat qilganligi yoki ishlaganligi haqida koʻp maʼlumot bera olmaydi. Hatto Harbinning osteologik yoki genetik jihatdan erkak yoki ayol ekanligini ham aniq ayta olmaymiz. Boshqacha aytganda, denisovanlarning baʼzi sirlari hali ham saqlanib qolmoqda.

Keyingi qadamlar?

2021-yilgi maqolalarda tadqiqotchilar Harbin bosh suyagi Xitoyning shimoli-gʻarbiy qismidagi Dali okrugida topilgan 200 000 yildan 260 000 yilgacha boʻlgan bosh suyagiga, Xitoyning sharqidagi Hualong gʻorida topilgan taxminan 300 000 yillik bosh suyagiga va Xitoyning Jinniushi (baʼzan Jinniushan deb yoziladi) gʻoridan topilgan 260 000 yillik bosh suyagiga oʻxshashligini qayd etishgan. Va Tayvan hamda Shimoliy Xitoydan topilgan baʼzi qazilmalar jagʻ tishlariga oʻxshash katta tishlarga ega.

"Ushbu gomininlar ham denisovan populyatsiyalariga tegishli boʻlishi mumkin," deb yozadi Ji va uning hamkasblari. Bu shuni anglatadiki, bizda bu bitta bosh suyagi koʻrsatganidan koʻra koʻproq denisovan xilma-xilligining yaxshiroq namunasi mavjud boʻlishi mumkin.

Va Harbin bosh suyagi kabi, boshqa qazilmalarning suyaklari va tishlari ham bu qiziqarli imkoniyatni tasdiqlashga yordam beradigan qadimiy DNK yoki oqsillarni saqlashi mumkin.

Science, 2023 DOI: 10.1126/science.adu9677